Bessel van der Kolk: Αποκλειστική συνέντευξη με τον «σύγχρονο Φρόιντ» του Τραύματος

Ο Dr. Bessel van der Kolk είναι ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος παγκοσμίως της κατανόησης και αντιμετώπισης του ψυχικού τραύματος, και θεωρείται ο «σύγχρονος Σίγκμουντ Φρόιντ» της μετατραυματικής αποκατάστασης. Είναι ιδρυτής του Κέντρου Ψυχικού Τραύματος της Μασαχουσέτης, καθηγητής Ψυχιατρικής του Χάρβαρντ και συγγραφέας του παγκόσμιου best seller «Το σώμα δεν ξεχνά» (“The body keeps the score”), που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος. Τον συναντήσαμε και μιλήσαμε μαζί του στο πλαίσιο του διήμερου masterclass, που διοργάνωσε στην Αθήνα το Ινστιτούτο για την ψυχική υγεία Trauma2Therapy.

(Φωτογραφία: Γιώργος Μυριαγκός)

Ο Βαν ντερ Κολκ είναι ένας ριζοσπαστικός και πραγματικά θαρραλέος επιστήμονας, που έχει τόση εσωτερική ελευθερία, ώστε να μην φοβάται να αυτοαναιρείται, αντί να εγκλωβίζεται στις ίδιες του τις ερευνητικές παρατηρήσεις. Αποκαλεί τον εαυτό του «εξερευνητή» και μας προτρέπει να μην πιστεύουμε τυφλά τα όσα λένε ή γράφουν οι αυθεντίες (συμπεριλαμβανομένου και του ιδίου) και να μην θεωρούμε ότι τα πανεπιστημιακά συγγράμματα είναι φορείς της απόλυτης αλήθειας. «Το δικό μας εσωτερικό σύμπαν είναι εξίσου πολύπλοκο με το σύμπαν εκεί έξω και ό,τι νομίζουμε ότι ήδη γνωρίζουμε για αυτό, είναι πρωτόγονο», δηλώνει, λέγοντας πως σε δέκα χρόνια πιθανότατα θα γελάμε με όσα νομίζουμε ότι ξέρουμε σήμερα.

(Φωτογραφία: Γιώργος Μυριαγκός)

Στα 80 του χρόνια, o Bessel van der Kolk έχει μια εντυπωσιακή καριέρα πίσω του – που κάθε άλλο παρά έχει ολοκληρωθεί, καθώς ξεκινά συνέχεια νέες επιστημονικές εξερευνήσεις σε αχαρτογράφητα νερά. Έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στις πρώτες μελέτες για τις ψυχοφαρμακολογικές θεραπείες του PTSD, αλλά και στη δημιουργία του DSM, του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου Ψυχικών Διαταραχών (ως μέλος της επιτροπής PTSD στις πρώτες δύο εκδόσεις του), και συνέβαλε ως εκ τούτου καταλυτικά στην φαρμακολογική κατεύθυνση που πήρε η ψυχιατρική. Στην πορεία όμως διαχώρησε απόλυτα τη θέση του από αυτό, που πλέον αποτελεί το κυρίαρχο Παράδειγμα στην Ψυχική Υγεία.

Διατηρώντας τα μάτια του και τον νου του ανοιχτά, δεν σταμάτησε να μαθαίνει από τους ασθενείς του, και οδηγήθηκε στο να επινοήσει τον όρο «Διαταραχή Αναπτυξιακού Τραύματος» για το σύνθετο φάσμα ψυχολογικών και βιολογικών αντιδράσεων στο τραύμα κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ανάπτυξης, γνωστό και ως σύνθετη διαταραχή μετατραυματικού στρες (CPTSD).

Έκτοτε έχει μελετήσει συστηματικά καινοτόμες θεραπείες για το τραυματικό στρες σε παιδιά και ενήλικες, μεταξύ των οποίων οι σωματικές θεραπείες, η νευροανάδραση, το EMDR, η γιόγκα, το θέατρο, και οι θεραπείες με χρήση ψυχεδελικών.

Το μήνυμά του είναι ελπιδοφόρο: η πραγματική θεραπεία είναι δυνατή, αρκεί να βρει κανείς το θεραπευτικό εργαλείο που του ταιριάζει.

Συνέντευξη στη Δάφνη Σκαλιώνη

(Φωτογραφία: Γιώργος Μυριαγκός)

– Στις μέρες μας, σε μια κοινωνία που ευνοεί όσο ποτέ τον ψυχικό τραυματισμό, όλο και περισσότερα παιδιά λαμβάνουν μία σειρά από διαγνώσεις: από ΔΕΠΥ και Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή μέχρι κατάθλιψη, αγχώδη διαταραχή και διάφορα άλλα. Θα μπορούσαν όλα αυτά να έχουν τις ρίζες τους στο Αναπτυξιακό Τραύμα;

– Νομίζω ότι οι ψυχιατρικές διαγνώσεις είναι πραγματικά αρκετά επικίνδυνες για τους ανθρώπους. Χρησιμοποιούνται υπερβολικά… Βοηθούν τους ανθρώπους να βρουν απλές εξηγήσεις για τα προβλήματά τους, που είναι συχνά πολύπλοκα. Για παράδειγμα, ένα από τα παιδιά που έβλεπα, ήταν αρκετά δύσκολο να βοηθηθεί, καθώς διαγνώστηκε με πολλά συμπτώματα. Σκεφτείτε ότι γεννήθηκε με μια μη φυσιολογική βιολογία. Αλλά ως ενήλικας, είναι ένα απόλυτα συγκροτημένο παιδί. Ήταν τυχερός που τον έφεραν σε μένα, που ήμουν μάλλον επιφυλακτικός ως προς το να δώσω κάποια διάγνωση. Τον φροντίσαμε, αντί να του βάλουμε ταμπέλες και να του δώσουμε φάρμακα. Οι άνθρωποι στις μέρες μας θέλουν τα παιδιά να ακολουθούν μια συγκεκριμένη, προβλέψιμη πορεία. Και αν είσαι διαφορετικός, λαμβάνεις μια ετικέτα και παίρνεις φάρμακα. Και αυτά είναι τρομερά πράγματα. Και τα φάρμακα στην πραγματικότητα δεν είναι καθόλου καλά για τα παιδιά. Οπότε είναι ένα μεγάλο θέμα.

– Τι θα προτείνατε λοιπόν στους γονείς των οποίων τα παιδιά λαμβάνουν αυτή τη διάγνωση;

– Τα παιδιά εκδηλώνουν κάποια συγκεκριμένη συμπεριφορά και κάποιος πρέπει να καταλάβει τι σημαίνει αυτή η συμπεριφορά. Μήπως αυτό το παιδί γενικά δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί; Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε αυτό το παιδί να προσέχει; Πόσο καιρό πρέπει να δουλέψουμε με το παιδί για να μπορεί να συγκεντρώνεται; Ποιο είναι το εύρος της προσοχής του; Μπορούμε να επιμηκύνουμε αυτό το εύρος, παίζοντας με το παιδί ορισμένα παιχνίδια ή κάνοντας δραστηριότητες στις οποίες θα χρησιμοποιεί το σώμα του; Ξέρετε, οι καλοί νηπιαγωγοί γνωρίζουν τις απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις. Οι ψυχίατροι γενικά δεν τις ξέρουν.

Βλέπεις πως κάποιο παιδί έχει διαφορετικές ικανότητες από άλλα παιδιά, και προσαρμόζεις την προσέγγισή σου στις ικανότητες του συγκεκριμένου παιδιού. Αλλά στις μέρες μας τα παιδιά υποτίθεται ότι όλα πρέπει να ανταποκρίνονται με τον ίδιο τρόπο. Και συχνά δεν λαμβάνονται υπόψη οι ατομικές διαφορές και αυτό μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες. Νομίζω ότι το να βάζεις ταμπέλες στα παιδιά είναι πολύ κακό πράγμα, γιατί αυτές οι ταμπέλες μπαίνουν στον φάκελό σου και σε ακολουθούν για το υπόλοιπο της ζωής σου. Και δεν καταλαβαίνεις ότι έχεις τη δυνατότητα να αναπτυχθείς πέρα από αυτές. Νιώθεις να καθορίζεσαι από αυτές.

Και όταν οι άνθρωποι έχουν την ταυτότητα ενός τραυματισμένου ατόμου, ζουν σαν τραυματισμένο άτομο. Εμένα αυτό που με ενδιαφέρει πολύ περισσότερο είναι το τι μπαίνει στη μέση, ποιο είναι το εμπόδιο. Τι κάνει τα πράγματα ανυπόφορα; Τι συμβαίνει και σας είναι τόσο δύσκολο να νιώσετε εμπιστοσύνη σε κάποιον; Τι μπορώ να κάνω για να σας βοηθήσω να αισθάνεστε λιγότερο φοβισμένοι απέναντι στους ανθρώπους; Και ποιο είναι το πραγματικό υποκείμενο πρόβλημα εδώ;

– Και τι γίνεται με τους ενήλικες; Πολλοί άνθρωποι διαγιγνώσκονται στις μέρες μας με ΔΕΠΥ ή αυτισμό, αργά στην ενήλικη ζωή τους.

– Το ίδιο πράγμα. Σε μεγάλο βαθμό είναι μια διάγνωση χωρίς νόημα. Απλά λένε είσαι αυτιστικός, δεν ανταποκρίνεσαι θερμά στους άλλους ανθρώπους… Έχεις ΔΕΠΥ, δυσκολεύεσαι να προσέξεις. Ωραία, δυσκολεύεσαι να προσέξεις, γιατί να χρησιμοποιήσεις μια φανταχτερή ταμπέλα για αυτό; Τι σε εμποδίζει να δώσεις προσοχή; Και πώς μπορώ να σε βοηθήσω να το κάνεις; Ίσως μπορεί να σε βοηθήσει η νευροανάδραση, ίσως κάποιο άθλημα… Ίσως το να παίζεις ένα μουσικό όργανο. Πρέπει λοιπόν να εξετάσεις πραγματικά τη συμπεριφορά που σε εμποδίζει. Και οι ταμπέλες συχνά εμποδίζουν την πραγματική κατανόηση του τι συμβαίνει.

– Παρά τις πολλές αντίθετες φωνές στην κοινότητα της ψυχικής υγείας, το DSM παραμένει η «Βίβλος» της σύγχρονης ψυχιατρικής. Η διάγνωση γίνεται σε όλον τον κόσμο με βάση τα κριτήριά του και η φαρμακευτική αγωγή συνταγογραφείται αναλόγως. Τι πρέπει να κάνουμε με αυτό;

– Να το κάψουμε! Και μπορώ να το πω αυτό, επειδή ήμουν ένας από τους ανθρώπους που βοήθησαν στη σύνταξη του DSM, ως νέος άνθρωπος, και ήταν μια πραγματική προσπάθεια να αρχίσουν να γίνονται ταξινομήσεις των ψυχικών διαταραχών. Ήταν μια πολύ καλοπροαίρετη προσπάθεια. Και αποτύχαμε. Και όταν αποτυγχάνεις, πρέπει κάποια στιγμή να πεις: «Εντάξει, προσπαθήσαμε και αποτύχαμε». Και τότε πρέπει να δοκιμάσεις κάτι άλλο. Αλλά αυτό που είναι ανησυχητικό είναι ότι οι άνθρωποι έχουν πραγματικά φτάσει να πιστεύουν ότι αυτοί οι κατάλογοι συμπτωμάτων που επινοήσαμε προκειμένου να κάνουμε ψυχοφαρμακολογική έρευνα, έγιναν διαγνώσεις που οι άνθρωποι πίστευαν ότι υπήρχαν. Όχι, είναι απλώς κατάλογοι συμπτωμάτων που συντάχθηκαν από επιτροπές, στις οποίες συμμετείχα κι εγώ.

Το βιβλίο του Bessel van der Kolk «το Σώμα δεν Ξεχνά»

– Στο βιβλίο σας «Το σώμα δεν ξεχνά» παρουσιάζετε μια σειρά από διαφορετικές προσεγγίσεις ή τεχνικές που μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει για να θεραπεύσει το ψυχικό τραύμα. Αντιλαμβάνομαι ότι στην κλινική σας πρακτική υιοθετείτε όλα τα εργαλεία που έχετε διαπιστώσει ότι είναι χρήσιμα στη θεραπεία του τραύματος. Αλλά αν έπρεπε να επιλέξετε ένα ή δύο, ποια θα λέγατε ότι σας έχουν εντυπωσιάσει περισσότερο με τα αποτελέσματά τους;

– Δεν θα επέλεγα ένα ή δύο, γιατί ο λόγος που συνέχισα να ψάχνω για άλλα πράγματα, ήταν ότι το ένα ή τα δύο δεν λειτουργούσαν για όλους! (γέλια…) Για παράδειγμα για το οξύ τραύμα, το τραύμα από κάτι που συνέβη μία φορά, το EMDR είναι μια θαυμάσια τεχνική. Για το να έχεις υποστεί χρόνια κακοποίηση από τους γονείς σου όμως, είναι πολύ πιο δύσκολο, πολύ πιο περίπλοκο. Η νευροανάδραση μπορεί να βοηθήσει να ηρεμήσει ο εγκέφαλός σου… Η δυνατότητα να είσαι σε ομάδες με άλλους ανθρώπους μπορεί να είναι χρήσιμη. Το να παίζεις μουσική με άλλους ανθρώπους μπορεί να είναι χρήσιμο για να αποκτήσεις την αίσθηση της κοινότητας, του ανήκειν με άλλους ανθρώπους. Η μουσική, ο χορός, ο αθλητισμός βοηθούν σε αυτό.

Η ταυτότητά μας καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις πρώιμες εμπειρίες μας, οπότε αν μας έχουν χτυπήσει ή μας έχουν παρενοχλήσει ως παιδί, έχουμε την τάση να ντρεπόμαστε πολύ για τον εαυτό μας. Η ψυχοθεραπεία δεν είναι πολύ χρήσιμη εδώ, αλλά στην τελευταία μας έρευνα με ψυχεδελικούς παράγοντες, αποδεικνύεται ότι τα ψυχεδελικά είναι πολύ βοηθητικά σε αυτό. Αλλά και πάλι, πρέπει να εξετάζουμε πάντα ποιο είναι το συγκεκριμένο πρόβλημα. Έτσι, το να λέμε «τραύμα» είναι πολύ επιφανειακό. Πώς επηρεάζει τη ζωή μας; Γι’αυτό χρειάζεται να γνωρίζουμε πολλές διαφορετικές μεθόδους.

– Οι θεραπευτικές δυνατότητες των ψυχεδελικών προσελκύουν τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον των ειδικών. Αναφερθήκατε στην έρευνά σας για την αποτελεσματικότητα της ψυχοθεραπείας με τη βοήθεια του MDMA για τη θεραπεία του PTSD. Θα μπορούσατε να μοιραστείτε μαζί μας τα ευρήματά σας;

– Λοιπόν, το MDMA αυτή τη στιγμή είναι ακόμα παράνομο. Εμείς κάναμε μια πολύ μεγάλη μελέτη -ήμουν απλά ένας από τους ερευνητές σε 13 διαφορετικές τοποθεσίες σε Ευρώπη, Βόρεια Αμερική, Ισραήλ. Συμμετείχαν 180 άτομα που μελετήσαμε και τα πήγαν εξαιρετικά καλά! Αλλά οι συνθήκες κάτω από τις οποίες χορηγήσαμε την ουσία ήταν εξαιρετικά προσεκτικές και οι άνθρωποι είχαν πολλή φροντίδα και μεγάλη προετοιμασία για τη διαδικασία που εξελισσόταν. Και δεν είχαμε παρενέργειες. Αλλά μόλις νομιμοποιηθεί, είμαι βέβαιος ότι οι άνθρωποι θα αρχίσουν να κάνουν παρακάμψεις… Θα αρχίσουν να εστιάζουν περισσότερο στο να βγάλουν χρήματα παρά στο να βοηθούν τους ανθρώπους να γίνουν καλύτερα, και είμαι αρκετά σίγουρος ότι θα συμβούν κάποια άσχημα πράγματα, καθώς οι άνθρωποι θα γίνουν λιγότερο προσεκτικοί από ό,τι ήμασταν εμείς. Αυτά δεν είναι ασφαλή φάρμακα από μόνα τους. Πρέπει να χορηγούνται κάτω από τις σωστές συνθήκες.

(Φωτογραφία: Γιώργος Μυριαγκός)

– Πιστεύετε ότι πλησιάζουμε σε μια αλλαγή παραδείγματος στην ψυχιατρική προς ένα πιο ολιστικό μοντέλο, ενημερωμένο από τις νευροεπιστήμες; Θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο ή είμαστε πολύ μακριά ακόμα;

– Λοιπόν, είναι δύσκολο να ξέρεις. Αλλά στην ψυχιατρική… Όλοι διαβάζουν το βιβλίο μου αυτές τις μέρες, οπότε, υποθέτω ότι έχει κάποιο αντίκτυπο στους ανθρώπους, αλλά η ψυχιατρική σε αυτό το σημείο εξακολουθεί να είναι ένα επάγγελμα εθισμένο στα φάρμακα. «Άσε με να σου δώσω ένα φάρμακο», «δώσε μου ένα φάρμακο»… Και έτσι η ψυχιατρική πραγματικά έχασε το δρόμο της, στην πραγματικότητα, ως θεραπευτικό επάγγελμα. Και θα αλλάξει; Δεν ξέρω. Θα το δούμε. Εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα κοινωνικά συστήματα στα οποία ζούμε και τα οικονομικά ζητήματα, επειδή η ψυχιατρική επέλεξε να ακολουθήσει τη φαρμακολογική οδό. Έκανα τις πρώτες μελέτες για το Prozac και το Zoloft, οπότε θεωρούμουν ένα πολύ αξιοσέβαστο άτομο από νωρίς, και μετά αποδείχθηκε ότι δεν δούλευαν τόσο καλά, οπότε συνέχισα να ψάχνω για άλλα πράγματα, ενώ εκείνοι αποφάσισαν να συνεχίσουν να ακολουθούν αυτόν τον δρόμο. Και σκέφτονταν για εμένα «α, κρίμα, έχει χάσει το μυαλό του. Τώρα κάνει γιόγκα». Όχι, στην πραγματικότητα αποδείχθηκε ότι η γιόγκα ήταν πιο αποτελεσματική από το Prozac! (γέλια…)

– Τι γίνεται με τις ομιλούσες θεραπείες; Είπατε ότι η ψυχοθεραπεία δεν λειτουργεί για ορισμένους ανθρώπους.

– Λοιπόν, το να μιλάς είναι ένα σημαντικό κομμάτι. Αλλά για ποιο πράγμα μιλάς; Λες ιστορίες ή έρχεσαι σε επαφή με τον εαυτό σου; Πώς γίνεται λοιπόν η θεραπεία, σε τι εστιάζει; Επικεντρώνεται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό; Αν η θεραπεία εστιάζει στο να γνωρίσεις τον εαυτό σου, να γνωρίσεις τις αντιδράσεις σου, είναι σε γενικές γραμμές πολύ βοηθητικό. Αλλά από την εμπειρία μου, σπάνια αρκεί μόνο η ψυχοθεραπεία. Βέβαια ποτέ δεν θα έλεγα να μην κάνετε ψυχοθεραπεία. Νομίζω ότι είναι μάλλον χρήσιμη για τους περισσότερους ανθρώπους. Είναι χρήσιμο να μπορείς να μιλήσεις για το τι συνέβη.

Το θέμα είναι ότι με το να καταλαβαίνεις γιατί είσαι χάλια, δεν παύεις να νιώθεις χάλια. Τώρα καταλαβαίνεις γιατί είσαι χάλια, αλλά πρέπει να κάνεις κάτι. Πρέπει να κάνεις κάποιες αλλαγές στην εμπειρία του εαυτού σου, προκειμένου να αλλάξεις πραγματικά τη ζωή σου. Χρειάζεται στην πραγματικότητα να έχεις εμπειρίες, οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με την αδυναμία που έχει τις ρίζες της στο τραύμα και αποτελεί μέρος της εμπειρίας σου.

– Έχετε μιλήσει πολύ και για το διαγενεακό τραύμα. Πώς μπορούμε να σπάσουμε αυτόν τον κύκλο; Με τον ίδιο τρόπο, θεραπεύοντας τους εαυτούς μας;

– Είναι δύσκολο… Αν, ας πούμε, η μητέρα σου είναι επιζώσα και κάθε φορά που αναφέρεται κάτι για το σεξ, σφίγγεται και αναστατώνεται, εσύ παίρνεις πολύ καθαρά το μήνυμα ότι υπάρχει κάτι πολύ τρομακτικό σχετικά με το σεξ. Και αυτό θα γίνει μέρος του τρόπου με τον οποίο το προσλαμβάνεις, όχι του τρόπου με τον οποίον το καταλαβαίνεις -δεν είναι κάποια ανώτερη γνωστική λειτουργία, αλλά το πώς αντιδράς σε πράγματα. Υιοθετούμε τις αντιδράσεις των γονιών μας. Εσείς στην Ελλάδα το ξέρετε καλύτερα αυτό, μέσα από την αρχαία ελληνική τραγωδία! Ο Οίκος των Ατρειδών είναι η απόλυτη διαγενεακή αναπαράσταση τραύματος. Και έτσι κληρονομούμε το τραύμα των γονιών μας, όλοι μας το κάνουμε. Και αυτό γίνεται μέρος της ταυτότητάς μας και μέρος της βιολογίας μας επίσης.

Διαβάστε ακόμα:

Γκάμπορ Μάτε: Αποκλειστική συνέντευξη με τον «γκουρού του τραύματος»

www.ertnews.gr

Διαβάστε περισσότερα… Read More